گفته میشود که حرکت انقلابی مردم مسلمان ایران در سرنگونی رژیم سلطنتی و استقرار نظام جمهوری اسلامی متأثر از قیام امام حسین(ع) و فرهنگ عاشورا است نقش نهضت سیدالشهدا(ع) در پیدایی و پایایی نهضت اسلامی ایران چیست؟
بسیاری از اندیشمندان و متفکّرانی که در زمینهی تبیین علل و عوامل پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نظریهپردازی کردهاند، بر این باورند که عامل «مذهب» از قویترین و اصلیترین عواملی است که در پیدایش و پیروزی انقلاب اسلامی، نقش بسزایی داشته است.[1]
میشل فوکو فیلسوف مشهور فرانسوی و نظریهپرداز پست مدرنیسم در تحلیل و بررسی عوامل انقلاب اسلامی از «معنویت گرایی سیاسی» نام میبرد. به نظر او، روح انقلاب اسلامی در این حقیقت یافت میشود که ایرانیان از خلال انقلاب خود، در جست و جوی ایجاد تحوّل و تغییر در خویش بودند. هدف اصلی آنان، ایجاد تحولی بنیادین در وجود فردی و اجتماعی، حیات اجتماعی و سیاسی و در نحوهی تفکّر و شیوهی نگرش بود… آنان راه اصلاح را در اسلام یافتند. اسلام برای آنان هم دوای درد فردی و هم درمان بیماریها و نواقص جمعی بود.[2]
آصف حسین در کتاب ایران اسلامی مینویسد: «انقلاب و ضد آن بر این نکته تأکید دارد که باید مطالعهی انقلاب با توجه به عنصر ایدئولوژی، نقش اپوزیسیون اسلامی، مشروعیت، آموزشها و خصوصاً رهبری صورت گیرد.»[3] حامد الگار نیز در کتاب ریشههای انقلاب اسلامی، سه عامل «تشیع، رهبری امام خمینی(ره) و طرح اسلام به عنوان یک ایدئولوژی» را به عنوان ریشههای انقلاب مطرح میکند.[4]
از سوی دیگر مروری بر ادبیات سیاسی رایج در روند وقوع انقلاب اسلامی، شعارها، سخنرانیها و بیانیههای انقلابیون و رهبران نهضت، بیانگر این واقعیت است که از میان عناصر مذهبی، «فرهنگ عاشورا و نهضت امام حسین(ع)، نقش بسزایی در این زمینه ایفا کرده است. مؤلفههای فرهنگ و تعالیم عاشورا عبارتند از:
1- فرهنگ شهادت؛ 2-فرهنگ مبارزهی مستمر حق با باطل؛ 3- فرهنگ طاغوتستیزی و طاغوتزدایی؛
4-اصل پیروی از رضای خدا و مصالح مسلمین؛ 5-فرهنگ پیشگیری از جرم و فساد قبل از وقوع آن در فرهنگ نظارت عمومی و امر به معروف و نهی از منکر.[5]
این مؤلفهها در پیدایش و پیروزی انقلاب اسلامی، تأثیر بسزایی داشته و حفظ و تداوم انقلاب اسلامی نیز در گرو حرکت در این چارچوب است. اکنون جهت آگاهی بیشتر بحث را در چند محور پی میگیریم:
الف) تأثیر فرهنگ عاشورا در پیدایش انقلاب اسلامی
ب) تأثیر فرهنگ عاشورا در پیروزی انقلاب اسلامی
با مروری بر مقاطع سرنوشتساز در پیروزی انقلاب اسلامی، مشخص میشود که نقطهی آغازین آنها از ایام عزاداری امام حسین(ع) و با الهام از آموزههای نهضت عاشورا بود:
ج) تأثیر فرهنگ عاشورا بر حفظ و تداوم انقلاب اسلامی
نه تنها عامل پیدایش اصل انقلاب و زمینهساز پیروزی آن در مراحل مختلف فرهنگ عاشورا بوده است؛ بلکه همین فرهنگ، عامل اساسی حفظ و تداوم انقلاب اسلامی نیز محسوب میگردد.
اگر انقلاب اسلامی بخواهد بر مبنای آن فرهنگی که شکل گرفته، تداوم یابد؛ باید توجّه ویژهای به همان فرهنگ داشته باشد: روحیهی شهادتطلبی، آزادگی، عزّت نفس، مبارزه با ظلم و ستمگری، مخالفت با تخطّی از احکام اسلام و… در عرصههای مختلف سیاست خارجی و روابط با دیگر کشورها و نیز عرصه سیاست داخلی؛ از سیاستگذاری در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و غیره گرفته تا بخشهای اجرایی و… همه باید پایبند به آموزههای نهضت امام حسین(ع) و فرهنگ عاشورا باشند.
اگر انقلاب اسلامی توانسته است از کلیهی توطئهها جان سالم به در برد؛ اگر جنگ تحمیلی هشت ساله ـ که از سوی تمامی قدرتهای جهانی پشتیبانی میشد نتوانست این انقلاب مردمی و اسلامی را از پای درآورد؛ اگر تهدیدهای دشمنان اسلام، امپریالیسم تبلیغاتی، محاصرهی اقتصادی، کودتای نظامی و… هیچ کدام کوچکترین خللی در عزم و ارادهی نظام اسلامی وارد نکرد، همه و همه به دلیل همان فرهنگ عاشورایی ملّت ایران است.[14]
امام خمینی(ره) در این زمینه میفرماید: «محرّم را زنده نگه دارید. ما هر چه داریم از این محرّم است. از قتل سیدالشهدا(ع) و شهادت او است. ما باید به عمق این شهادت و تأثیر این شهادت در عالم برسیم و توجّه کنیم که تأثیر او امروز هم هست. اگر مجالس وعظ و خطابه و عزاداری و اجتماعات سوگواری نبود، کشور ما پیروز نمیشد. همه در تحت بیرق امام حسین(ع) قیام کردند. الان هم میبینید که در جبههها وقتی که نشان میدهند آنها را، همه با عشق امام حسین(ع) است که دارند جبههها را گرم نگه میدارند.» [15]
ایشان در جای دیگر میفرماید: «فداکاری حضرت سیدالشهدا(ع) است که اسلام را برای ما زنده نگه داشته است… باید بدانید که اگر بخواهید نهضت شما محفوظ بماند، باید این نهضت را حفظ کنید.»[16]
پی نوشتها:
* ـ پرسشها و پاسخهای دانشجویی، دفتر سیزدهم(ویژهی محرّم)، ص 154-161.
[1] ـ به عنوان نمونه ر.ک: عمید زنجانی، انقلاب اسلامی ایران و ریشه آن؛ سید حمید روحانی، نهضت امام خمینی(ره)؛ منوچهر محمدی، تحلیلی بر انقلاب اسلامی؛ علی دوانی، نهضت روحانیون ایران؛ جمیله کدیور، رویارویی انقلاب اسلامی ایران و آمریکا و… .
[2] ـ میشل فوکو، ایرانیها چه رؤیای در سر دارند؟ ترجمه حسین معصومی همدانی.
[3] ـ به نقل از عبدالوهاب فراتی، رهیافتهای نظری بر انقلاب اسلامی «مجموعه مقالات»، ص 297.
[4] ـ همان.
[5] ـ هاشم هاشمزاده هریسی، اصول فرهنگ و تعالیم عاشورا، چکیده مقالات گنگره بین المللی امام خمینی(ره) و فرهنگ عاشورا؛ مؤسسهی تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ص189.
[6] ـ قیام عاشورا در کلام و بیان امام خمینی(ره)، ص55.
[7] ـ همان، ص 38 .
[8] ـ صحیفهی نور، ج 17، ص 55.
[9] ـ مصطفی کواکیان، هفت قطره از جاری زلال اندیشه امام خمینی(ره)، ص 229.
[10] ـ راهپیمایی عظیم مردم ایران در روز اربعین برابر با 29/10/1357بود که پس از23 روز در 22/11/1357 انقلاب اسلامی پیروز شد.
[11] ـ صحیفهی امام، ج 16، ص 290.
[12] ـ همان، ص 346.
[13] ـ همان، ص 346.
[14] ـ هفت قطره، همان، ص 235.
[15] ـ صحیفهی امام، ج 17، ص58.
[16] ـ همان، ج 15، ص331 و230 و جهت مطالعه دربارهی تأثیرات فرهنگ عاشورا بر انقلای اسلامی ر.ک: عبدالوهاب فراتی، رهیافتی نظری بر انقلاب اسلامی (مجموعه مقالات)، ص 91؛ فصلنامه حکومت اسلامی، سال هشتم، شماره اول بهار 82، (ش 28)، ص 396.