تاریخ نگاری زندگی امام رضا(ع)
ولادت
حضرت رضا (ع)، بنا به قول بسیاری از مورخان، در روز یازدهم ذیالقعده و در مدینه منوره متولد شدند.
مشهورترین لقب امام هشتم شیعیان، “رضا” به معنای خشنودی، است. امام محمدتقی(عليهالسلام) امام نهم و فرزند ايشان سبب ناميده شدن آن حضرت به اين لقب را اينگونه نقل میفرمايند : «خداوند او را رضا لقب نهاد زيرا خداوند در آسمان و رسول خدا و ائمه اطهار(ع) در زمين از او خشنود بودهاند و ايشان را برای امامت پسنديدهاند و همينطور(به خاطر خلق و خوی نيكوی امام) هم دوستان و نزديكان و هم دشمنان از ايشان راضی و خشنود بودند.
امام رضا (ع) در مدینه
حضرت رضا (عليه السلام) تا قبل از هجرت به مرو، در مدينه زادگاهشان، ساكن بودند و در آنجا در جوار مدفن پاک رسول خدا و اجداد طاهرينشان به هدايت مردم و تبيين معارف دينی و سيره نبوی میپرداختنند. مردم مدينه نيز، امام رضا (ع) را بسیار دوست میداشتند و به ايشان همچون پدری مهربان مینگريستند. تا قبل از اين سفر، با اينکه امام بيشتر سالهای عمرش را در مدينه گذرانده بود, اما در سراسر مملکت اسلامی، پيروان بسياری داشتند که گوش به فرمان اوامر امام بودند.
امامت امام رضا (ع)
امام رضا (ع) پس از شهادت پدرش امام کاظم (ع) در سال ۱۸۳ق امامت را عهدهدار شد؛ مدت امامت آن حضرت ۲۰ سال (۱۸۳-۲۰۳ق) بود که با خلافت هارون الرشید(۱۰ سال)، محمد امین (حدود ۵ سال)، مأمون (۵ سال) همزمان شد..امامت و وصايت حضرت رضا (عليه السلام ) بارها توسط پدر بزرگوار و اجداد طاهرينشان و رسول اكرم (ص) اعلام شده بود. به خصوص امام كاظم(عليه السلام) بارها در حضور مردم ايشان را به عنوان وصی و امام بعد از خويش معرفی كرده بودند.
سفر امام رضا (ع) به خراسان
هجرت امام رضا (ع) از مدینه به مرو در سال ۲۰۰، یا ۲۰۱ قمری بود. پس از تصمیم مأمون تصمیم مبنی بر دادن پیشنهاد ولایتعهدی به امام، او یکی از افراد خویش به نام رجاءبن ابی ضحاک را به مدینه فرستاد تا امام را به مرو محل اقامت مأمون بیاورد. به عقیدهی برخی، مأمون مسیر مشخصی برای سفر امام رضا (ع) به مرو انتخاب کرد تا آن حضرت از مراکز شیعهنشین عبور نکند، زیرا از اجتماع شیعیان برگِرد امام میترسید. او دستور داد تا حضرت را از مسیر کوفه نیاورند بلکه از طریق بصره،خوزستان و فارس، به نیشابور هدایت کنند.
امام رضا (ع) و مسأله ولایتمداری
مهمترين فصل تاريخى زندگى امام رضا(عليه السّلام) جريان ولايتعهدى آن حضرت است، جریانی که به موجب آن، حضرت مجبور شدند از شهر مدینه به مرو سفر کنند و پس از مدتی و با کینهی مأمون به شهادت برسند.
هنگامی که حضرت رضا (عليه السلام ) وارد مرو شدند، مأمون از ايشان استقبال شايانی كرد و در مجلسي كه همهی اركان دولت حضور داشتند صحبت كرد و گفت: «همه بدانند من در آل عباس و آل علی (عليه السلام) هيچ كس را بهتر و صاحب حقتر به امر خلافت از علیبنموسیرضا (عليه السلام ) نديدم». پس از آن به حضرت رو كرد و گفت: «تصميم گرفتهام كه خود را از خلافت خلع كنم و آن را به شما واگذار نمايم.»، اما امام كاملا از قصد مأمون آگاهى داشت، چرا که مأمون براى رسيدن به خلافت، برادرش امين را كشته بود و بغداد را خراب كرده بود. به همین دلیل به او گفتند: «اگر اين خلافت مال تو است جايز نيست خودت را خلع كنى و لباسى را كه خدا به تو پوشانده به ديگرى بدهى، و اگر خلافت مال تو نيست چيزى كه مال تو نيست جايز نيست آن را به من بدهى.
اصرار مأمون برای خواندن نماز عید و پاسخ امام علیه السلام
بعد از پذیرش ولایتعهدی حضرت رضا علیه السلام، مأمون در روز عید فطر از امام درخواست كرد نماز عید را برای مردم اقامه كند. امام فرمود:”من شرط كرده بودم كه در امور مملكتی دخالت نكنم؛ و نماز عید و نماز جمعه از امور مهم مملكتی است.”
من فقط میخواهم امر ولایت عهدی شما در قلبها تثبیت شود.” «: مأمون گفت من اگر نماز بخوانم، مانند جدم رسول خدا)ص( و پدرم امیرالمؤمنین «: و اصرار زیادی كرد تا اینكه امام فرمود
علی)ع( برای نماز عید خارج میشوم…». هر طور كه میخواهید، خارج شوید «: مأمون گفت جلالت و ابهت امام رضا علیه السلام آنچنان بود كه قلب هر بینندهای را به خود جلب میكرد. لذا جاسوسان مأمون، اوضاع را به او خبر دادند و مأمون ترسید كه اگر امام با این كیفیّت به مصلّی برسد، مردم شیفته و مفتون ما شما «: او بشوند. به همین دلیل نگذاشت امام به راه خود ادامه دهد؛ فرستادهای نزد او فرستاد و پیغام داد كه را به رنج و زحمت انداختیم. بازگردید و خود را به مشقّت نیاندازید. دستور دادم شخصی كه هر سال نماز عید میخواند، امسال نیز بخواند و به این ترتیب، امام مراجعت فرمود.
شرایط علمی زمان امام رضا (ع)
در قرن دوم هـ.ق كه امام رضا میزيستند، مراكز علمی رو به فزونی گذاشت. مدارس مختلف در همهی علوم و به همه زبانها و ميان همه گروهها پا گرفت. مدارس از جويندگان دانش در سطوح مختلف علمی و دين پر شد. به خصوص در زمان هارون الرشيد و مأمون و در زمان امامت امام جعفرصادق (علیهالسلام) و امام موسی كاظم (علیهالسلام) و امام علی بن موسی الرضا (علیهالسلام).
شهادت امام رضا (ع)
در نحوهی به شهادت رسيدن امام نقل شده است كه مأمون انار زهرآلوده را خدمت حضرت گذارد و اصرار كرد كه امام ازآن انار تناول کنند. اما حضرت از خوردن امتناع فرمودند و مأمون اصرار كرد تا جايی كه حضرت را تهديد به مرگ نمود و حضرت به جبر, قدری از آن انار مسموم تناول فرمودند. بعد از گذشت چند ساعت، زهر اثر كرد و حال حضرت دگرگون گرديد و صبح روز بعد در سحرگاه روز 29 صفر سال 203 هجری قمری امام رضا (عليه السلام) به شهادت رسيدند.