امام صادق علیه السلام و میراث عظیم علمی
مطالعه‌ی سیره و تاریخ ائمه (علیهم السلام) و توجه به آثار فرهنگی که از اهل بیت پیامبر(علیهمالسلام) به ما رسیده است، نشان می‌دهد آن بزرگواران در تمام رشته‌های مورد نیاز علوم بشریتبحر داشته و داناترین اندیشمندان عصر خود بوده‌اند؛ چرا که دانش آنان متصل به علم رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، و آن هم برگرفته از علوم بی پایان الهی بوده است.
امام علی (علیه السلام) در توصیف دانش آل محمد (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: “هُمْ مَوْضِعُ سِرِّهِ وَ لَجَأُ اَمْرِهِ وَ عَیبَهُ عِلْمِهِ وَ مَوْیلُ حُکْمِهِ وَ کُهُوفُ کُتُبِهِ وَ جِبَالُ دِینِهِ؛ (۱) آنان جایگاه سر خداوندی و پناهگاه فرمان الهی و مخزن علم خدا و مرجع حکم او و نگهبان کتاب‌های آسمانی و کوه‌های [همیشه استوار] دین خدایند..“
حضرت صادق (علیه السلام) نیز عترت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را کانون حکمت و رحمت الهی دانسته، می‌فرماید: “نَحْنُ شَجَرَهُ النُبُوَّهِ وَ بَیتُ الرَّحْمَهِ وَ مَفَاتِیحُ الْحِکْمَهِ وَ مَعْدِنُ الْعِلْمِ؛ ۲ ما [خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله)] درخت نبوت و خانه‌ی رحمت و کلیدهای حکمت و سرچشمه‌یدانش هستیم..“
علم و دانش اهل بیت (علیهم السلام) با هیچ فرد و گروهی قابل مقایسه نیست؛ زیرا علم محدود بشری هرگز نمی‌تواند به دانسته‌های عالی و معارف آسمانی پیشوایان معصوم (علیهم السلام) برسد.
جانشینان راستین رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) همگی در عرصه‌ی علم و دانش سرآمد دانشمندان جهان و صاحبان علوم بی پایان بودند؛ چه این‌که هر کس علم را از معدن آن و سرچشمه دانش نگرفته باشد، علم محدودی دارد و مطمئناً راه به جایی نخواهد برد؛ اما اگر معارف الهی و انسانی را از باب علم و معدن حکمت الهی فرا گرفته باشد، به سرمایه‌ای پایان ناپذیر دست یافته است.
در این راستا، حضرت صادق (علیه السلام) یکی از مهم‌ترین ارکان شیعه و بنیان‌گذار علوم مختلف مورد نیاز جامعه‌ی بشری می‌باشد. دانش پزشکی، کلام، فلسفه، تربیت، اخلاق، عرفان، حدیث، فقه، تفسیر، شیمی، تشریح، روان‌شناسی، حیوان‌شناسی، لغت، ادبیات، سیاست و حکومت، از جمله دانش‌هایی هستند که پیشوای ششم به مشتاقان معارف آموخته است.
نظریات تفسیری امام صادق (علیه السلام) در همه‌ی کتاب‌های حدیثی و تفسیری بدون استثناء آمده است. “الاخلاق عند الامام الصادق (علیه السلام)» نوشته محمد امین زین الدین، در بیان سخنان اخلاقی امام صادق (علیه السلام)؛ «فلسفه الامام الصادق“ تألیف محمد جواد جزائری، در مسایل فلسفی و آراء آن امام؛ «الهیه و الاسلام» از سید هبه الدین شهرستانی، در اندیشه‌های نجومی و فلکی آن حضرت؛ «الامام الصادق ملهم الکیمیاء» از محمد یحیی هاشمی، در موضوع شیمی؛ «طب الامام الصادق (علیه السلام)» از حکیم نامدار جهان عرب، محمد خلیلی، در بیان رهنمودهای پزشکی امام ششم (علیه السلام)؛ «الصحیفه الصادقیه» تألیف باقر شریف قرشی، در دعاها و مناجات امام ششم (علیه السلام) و «الفائق فی اصحاب الصادق (علیه السلام)» در معرفی درس‌آموزان مکتب جعفری (علیه السلام)، نمونه‌هایی از دانش بی‌کران صادق آل محمد (علیه السلام) را به تشنگان کوثر زلال معارف عرضه کرده‌اند.
شیخ مفید دانشور نامدار شیعه در مورد عظمت علم و دانش امام صادق (علیه السلام) می‌گوید: «آن حضرت در عرصه‌ی فضل و دانش بر دیگران برتری یافته و اهل سنت، علوم و اطلاعات فراوانی از آن بزرگوار نقل کرده‌اند؛ آن قدر از علم و دانش وی نقل کرده‌اند که با تمام شهرها منتقل شده و علم و دانش هیچ یک از اهل بیت(علیهم السلام) به اندازه‌ی وی مورد استفاده دیگران قرار نگرفته است.
مشتاقان علم و دانش از اطراف و اکناف برای کسب فیض و کمالات علمی به در سرای او شتافته‌اند و همچنین ناقلان آثار و گزارشگران علوم و اخبار به اندازه او از دیگران نقل نکرده‌اند و از هیچ یک از علماء اهل بیت (علیهم السلام) به اندازه‌ی آن حضرت احادیث نقل شده است. یکی از دلایل دانش بی‌کران آن حضرت، وجود چهار هزار نفر شاگرد است که با نام‌ها و مشخصاتشان در کتاب‌های رجالی ثبت شده‌اند
رشته‌های مختلف علمی در دانشگاه جعفری
گزارش‌های متعددی در دست است که امام صادق (علیه السلام) شاگردان خود را بر حسب استعدادشان به تبحر در رشته‌های مختلف دانش هدایت می‌کرد. روایت زیر یکی از این گزارش‌ها را به ما منعکس می‌کند و گواهی بر این مدعاست.
هشام بن سالم یکی از شاگردان ممتاز حضرت صادق(علیه السلام) می‌گوید: روزی به همراه عده‌ای از شیعیان امام صادق (علیه السلام) بودیم که مرد دانشمندی از اهالی شام به محفل آن حضرت وارد شد. او به امام(علیه السلام) عرضه داشت: من شنیده‌ام که تو در تمام رشته‌های علوم مهارت داری و هر پرسشی را به راحتی پاسخ می‌دهی! آمده‌ام تا با تو مناظره و گفت‌وگو کنم. امام فرمود: در چه موضوعی می‌خواهی مناظره کنی؟ او مناظره در علوم قرآنی را پیشنهاد کرد.
امام صادق (علیه السلام) به حمران فرمود: ای حمران! با این مرد در موضوعات علوم قرآنی مناظره کن! دانشمند شامی گفت: من با شخص شما می‌خواهم گفت‌وگو کنم نه با حمران. امام فرمود: فرقی نمی‌کند، اگر در این مناظره بر حمران پیروز شوی، مثل این است که بر من پیروز شده‌ای.
او با حمران مناظره آغاز کرد و آن قدر سوال کرد تا این‌که خسته شد و حمران بدون درنگ و پشت سر هم به تمام سوالات او پاسخ می‌داد. امام(علیه السلام) از شامی پرسید: او را چگونه یافتی؟ مرد شامی گفت: او مهارت عجیبی در این علم دارد؛ هر چه پرسیدم، با کمال توانایی و تسلط پاسخ گفت. امام به حمران فرمود: تو نیز از او بپرس و مرد شامی در اولین سؤال از پاسخ فرو ماند و ناتوانی در چهره‌اش پدیدار گردید.
عالم شامی سپس پیشنهاد مباحثه در ادبیات عرب را پیش کشید و امام صادق (علیه السلام) به شاگرد دیگرش، ابان بن تغلب اشاره کرد و او به نحو شایسته‌ای شامی را مغلوب کرد. او گفت: می‌خواهم در علم فقه بپرسم. امام صادق (علیه السلام) زراره را برای علم فقه برگزید و شامی از زراره بن اعین هم شکست خورد. او همچنین در مناظره در علم کلام از مؤمن طق و در استطاعت از حمزه بن محمد طیار و در علم توحید و خداشناسی از هشام بن سالم و در موضوع مهم امامت از هشام بن حکم شکست خورد و ناتوان گردید.
امام صادق(علیه السلام) که به همه این گفتگوها نظارت می‌کرد، از مهارت و دانش سرشار تربیت یافتگان مکتب خویش خوشحال شد و اظهار رضایت کرد. سپس توضیحاتی در کیفیت گفتگوی شاگردانش و رهنمودهایی به دانشمند شامی بیان کرد. مرد شامی که عالمی خوش فکر و پاکدل بود، بعد از این‌که خود را با دریایی از علم و معرفت و اندیشه مقابل دید، حق را پذیرفت و از امام صادق(علیه السلام) در زمینه‌ی علمی استمداد طلبید و آن حضرت نیز او را به شاگردی هشام بن حکم مفتخر ساخت.
قطره‌ای از دریا
“توحید مفضل“ که امروزه مشتاقان دانش جعفری به آن دسترسی دارند، نمونه‌ی روشن از احاطه‌یآن حضرت به علوم گوناگون می‌باشد و خود قطره‌ای از دریاست. اساساً این اثر همانند یک معجزه‌ی علمی برای جهان تشنه علم و صنعت به حساب می‌آید؛ همچنان‌که نهج البلاغه، صحیفه‌یسجادیه این گونه است. توحید مفضل در کنار اطلاعات بی‌شماری که از عالم طبیعت، آفرینش انسان و حیوان و سایر موجودات به خواننده گزارش می‌دهد، همانند قرآن کریم انسان را به سوی حقیقت رهنمون می‌سازد و وجود خدا را در وجود انسان و در متن زندگی او نشان می‌دهد.
امام صادق (علیه السلام) در آن صحیفه‌ی توحیدی به فلسفه و رازهای نهفته جهان هستی اشاره دارد و مشخص می‌کند که به تمام اسرار آفرینش کاملاً احاطه دارد. آن حضرت همانند فیلسوفی متالّه، متکلمی زبردست، پزشکی ماهر، تحلیلگری قوی، تشریح کننده‌ای مو شکاف، کارشناسی برجسته در امورکشاورزی و درخت‌کاری، حیوان‌شناسی عمق‌نگر، و آگاه‌ترین فرد در زمینه‌ی معدن، آب، فیزیک، شیمی، ریاضیات، هوا و فضا و نجوم از ریزه‌کاری‌ها و رازهای شگفت انگیز عالم طبیعت پرده بر می‌دارد و در سطح فهم مخاطب سخن می‌گوید
و در پدیده‌های مختلف آسمان و زمین، وجود آفریدگار را گوش‌زد می‌کند.
توحید مفضل تفسیر این آیه قرآن است که فرمود: «سَنُرِیهِمْ آیاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَ فِی اَنْفُسِهِمْ حَتَّی یتَبَینَ لَهُمْ اَنَّهس الْحَقُّ اَوَلَمْ یکْفِ بِرَبِّکَ اَنَّهُ عَلَی کُلِّ شَیءٍ شَهِیدٌ»؛ به زودی نشانه‌های روشن خود را در اطراف هستی و در وجودشان به آنان نشان خواهیم داد تا برای آنان آشکار گردد که او حق است. آیا کافی نیست که پروردگارت بر همه چیز گواه است؟
مهم‌ترین امتیاز گزارش‌های علمی امام صادق (علیه السلام) از اسرار هستی، این است که به همراه ارایه نکات علمی و تحقیقی، درس توحید و خداشناسی و هدایت انسان به سوی حق را مد نظر قرار می‌دهد و همانند کلام وحی افراد را به تدبر و تحقیق و تفکر در صنع الهی دعوت می‌کند. در این‌جا مطلبی را در موضوع هوا از توحید مفضل می‌خوانیم:
“از همین هوا و مصالح نهفته‌ی آن درس عبرت بگیر! هوا عامل حیات این بدن‌هاست و با تنفس و گرفتن آن از خارج باعث حیات درون جسم می‌گردد. صداها را از فاصله‌های بسیار دور می‌رساند و بوهای خوش را از جایی به جای دیگر حمل می‌کند. نمی‌بینی از جانبی که باد می‌آید، بویی می‌آید؟ صدا نیز این گونه است. هوا گرم و سرما را که به سود عالم است، می پذیرد. باد وزنده نیز از جنس هواست. باد بدن‌ها را خنک می‌کند، ابرها را از جایی به جای دیگر می‌برد تا متراکم شود، باران دهد و بهره‌اش شامل همه گردد. آن‌گاه که بارید، باد ابرها را می‌پراکند، درخت‌ها را آبستن می‌کند، کشتی‌ها را در حرکت می‌اندازد، غذاها را لطیف و خوردنی می‌گرداند، آب را سرد و آتش را افروخته می‌سازد، چیزهای تر را می‌خشکاند و هر چیزی را در روی زمین زنده می‌کند. اگر باد نبود، رویندگان پژمرده می‌شدند، جانوران می‌مردند و همه چیز تفتیده و فاسد می‌شد.
دانش پزشکی
پیشوای صادق شیعیان در عرصه دانش پزشکی، سخنان ارزنده‌ای به دوستداران علم و کمال عرضه کرده است که امروزه بعد از گذشت قرن‌ها و کشف رشته‌های مختلف علم پزشکی، صحت و برتری نظرات آن سرچشمه‌ی دانش به روشنی معلوم می‌شود. در این‌جا به برخی از توصیه‌های بهداشتی و پزشکی آن حضرت می‌پردازیم:
امام صادق (علیه السلام) فرمود: «فِی السِّوَاکِ اثْنَتَا عَشْرَهَ خَصْلَهً هُوَ مِنَ السُّنَّهِ وَ مَطْهَرَهٌ لِلْفَمِ وَ مَجْلَاهٌ لِلْبَصَرِ وَ یرْضِی الرَّبَّ وَ یذْهَبِ بِالْبَلْغَمِ وَ یزِیدُ فِی الْحِفْظِ وَ یبَیضُ الْاَسْنَانَ وَ یضَاعِفُ الْحَسَنَاتِ وَ یدْهَبُ بِالْحَفْرِ وَ یشُدُّ اللَّثَهَ وَ یشَهِّی الطَّعَامَ وَ تَفْرَحُ بِهِ الْمَلَائِکَهُ؛(۸) در مسواک کردن دوازده امتیاز و فایده هست: از سنت[و شیوه‌ی رسول اکرم (صلی الله علیه و آله)] می‌باشد، دهان را پاکیزه می‌کند، چشم را جلاء می‌دهد[و روشن می‌کند] ، خداوند را راضی می‌سازد، بلغم را از میان می‌برد، حافظه را تقویت می‌کند، دندان‌ها را سفید می‌گرداند، حسنات[و پاداش‌های اخروی] را افزون می‌سازد، [حفره‌های دندان] را پر می‌کند، لثه‌ها را محکم می‌گرداند، اشتها به غذا را افزون می‌سازد و فرشتگان آسمان به وسیله‌ی آن خوشحال می‌شوند.
از دیر زمان، انسان‌ها برای نظافت و پاکیزگی بدن همواره از انواع شوینده‌ها بهره گرفته‌اند. امام صادق (علیه السلام) برای شستن سر، شوینده‌های طبیعی را توصیه می‌کند و می فرماید: «غَسْلُ الرَّأْسِ بِالْخِطْمِی اَمَانٌ مِنَ الصُّدَاعِ وَ بَرَاءَهٌ مِنَ الْفَقْرِ وَ طَهُورٌ لِلرَّأْسِ مِنَ الْحَزَازِ؛ شستن سر با گل خطمی از سردرد جلوگیری می‌کند و انسان را از فقر دور می‌سازد و سر را از شوره پاک می‌کند.
مناظره با حاذق‌ترین پزشک عصر
امام صادق (علیه السلام) در مناظره‌ای که در دربار منصور دوانقی با یک پزشک معروف هندی انجام داد، سخنانی درباره‌ی دانش پزشکی و اسرار بدن انسان یادآور، شده که طبیب هندی اظهار ناتوانی و بی اطلاعی کرد. امام در آغاز سخن، کلام معروف پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) را که مهم‌ترین راز بیماری‌های انسان در آن مطرح شده، بیان کرد که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: «اِعْلَمْ اَنَّ الْمِعْدَهَ بَیتُ الدَّاءِ وَ الْحِمْیهُ هِی الدَّوَاءُ؛ بدان که معده کانون هر بیماری است و پرهیز موجب درمان است..» آن‌گاه امام (علیه السلام) از پزشک بزرگ آن عصر سؤالات فراوانی کرد و او همه را با جمله «نمی‌دانم» پاسخ گفت و از امام تقاضا کرد که جواب آن همه سوال پزشکی و رازهای شگفت انگیز بدن انسان را بیان کند. امام صادق (علیه السلام) نیز همه را برای وی توضیح داد. طبیب هندی که داناتر از خود در دانش طب، کسی را سراغ نداشت، خود را در مقابل عظمت دانش امام، خیلی ضعیف و حقیر احساس کرد و تمام سخنان امام صادق (علیه السلام) از عمق جان پذیرفته و سپس به شهادتین اقرار نموده، به دانش سرشار امام (علیه السلام) اعتراف کرد.
زمین‌شناسی
امام جعفر صادق (علیه السلام) درباره‌ی علم زیست‌شناسی نکته‌های ظریفی دارد. آن حضرت در پاسخ فردی که بر وجود خداوند متعال برهان قاطع و دلیل روشنی می‌خواست، از هر زمینه‌ای دلیل آورد، از جمله به حرکت کره زمین اشاره کرد و فرمود: «وَ تَحَرُّکُ الْاَرْضِ وَ مَنْ عَلَیهَا؛ حرکت زمین و آن‌چه که در روی کره زمین است [یکی از نشانه‌های متقن وجود خداوند است] .
امام در توحید مفضل در مورد حرکت وضعی و انتقالی زمین سخن می‌گوید و به کروی بودن آن نیز اشاره دارد. آن حضرت همچنین به مفضل بن عمر فرمود: «در آفرینش زمین و در شکل و هیأت آن دقت کن! زمین برای زندگی بشر چنان آرام است که گویی هیچ حرکتی ندارد و ساکن و آرام است. مردم می‌توانند بر روی آن در رفع نیازهای‌شان بکوشند، آرام بشینند و به راحتی بخوانید. اگر زمین برای مردم لرزان و ناآرام بود، مردم قادر به ساخت بنا و انجام کارهای روزمرّه‌ی خود نبودند و اگر زمین برای آنان لرزشی داشت، زندگی در کامشان تلخ می‌شد و یکی از مهم‌ترین حکمت‌های زمین‌لرزه‌ها هشدار به مردم است که از گناه و فساد اجتناب کنند و ناتوانی خود را در مقابل آفریدگار احساس کنند.
نظرات اقتصادی
امام صادق (علیه السلام) در عرصه اقتصاد نیز رهنمودهایی به مردم عرضه داشته است. از منظر آن بزرگوار، فعالیت‌های اقتصادی می‌تواند زمینه‌ساز کمالات و فضایل انسانی باشه و نیز اندیشه‌های اقتصادی با انگیزه‌های مقدس برای هر مسلمانی ضروری می‌باشد. امام در این باره فرمود: « لَا خَیرَ فِی مَنْ لَا یحِبُّ جَمْعَ الْمَالِ مِنْ حَلَالٍ یکُفُّ بِهِ وَجْهَهُ وَ یقْضِی بِهِ دَینَهُ وَ یصِلُ بِهِ رَحِمَهُ؛ » کسی‌که از راه حلال و به انگیزه‌ی حفظ آبرو و اداء قرض و رسیدگی به خانواده و فامیل، به دست آوردن مال را دوست نداشته باشد، در او هیچ‌گونه خیری نیست.
آن گرامی بر این باور تأکید می‌کرد که فعالیت‌های اقتصادی افزون بر منافع مادی و دنیایی، انسان را به سوی بهره‌ها و پاداش‌های معنوی سوق می‌دهد. عبدالله بن ابی یعفور می‌گوید: در محضر امام صادق (علیه السلام) بودم که مردی از حضرت پرسید: به خدا قسم! ما به دنبال دنیا می‌رویم و دوست داریم آن را به دست آوریم. امام (علیه السلام) فرمود: تو می‌خواهی با دنیا طلبی و کسب درآمد چه کنی؟ او گفت: می‌خواهی نیازهایم را بر طرف سازم، به خانواده‌ام رسیدگی کنم، صدقه و احسان بدهم و حج و عمره انجام دهم. امام صادق (علیه السلام) فرمود: «لَیسَ هَذَا طَلَبَ الدُّنْیا هَذَا طَلَبُ الْآخِرَهِ؛ ۱۴ این‌که دنیاطلبی نیست، این عمل [با این انگیزه] به دنبال آخرت رفتن است..»
فقه و اجتهاد
ششمین ستاره‌ی آسمان ولایت، شاگردان ممتاز خود را به اجتهاد و تفقه در دین دعوت می‌کرد و به آنان می‌فرمود: «اِنَّمَا عَلَینَا اَنْ نُلْقِی اِلَیکُمُ الْاُصُولَ وَ عَلَیکُمْ اَنْ تُفَرِّعُوا؛ همانا بر ماست که اصول کلی احکام شرع را به شما بیان کنیم و بر شماست که فروعات [شرعی] را [طبق آن اصول] به دست آورید.
آن حضرت برای حل مشکلات جامعه در عصر غیبت می‌اندیشید و برای مردم مسلمان که از امام خود دورند و دسترسی به حجت خدا ندارند، تقلید و پیروزی از مجتهدان و فقیهان جامع الشرایط را سفارش می‌کرد. در حقیقت امام صادق (علیه السلام) در پرورش و شکوفایی علم فقه تلاش فراوان می‌کرد. آن حضرت در مورد شرائط یک فقیه کامل و جایگاه او می‌فرمود: «مَنْ کَانَ مِنْکُمْ مِمَّنْ قَدْ رَوَی حَدِیثَنَا وَ نَظَرَ فِی حَلَالَنَا وَ عَرَفَ اَحْکَامَنَا فَلْیرْضَوْا بِهِ حَکَماً فَاِنِّی قَدْ جَعَلْتَهُ عَلَیکُمْ حَاکِماً فَاِذَا حَکَمَ بِحُکْمِنَا فَلَمْ یقْبَلْهُ مِنْهُ فَاِنَّمَا اسْتَخَفَّ بِحُکْمِ اللَّهِ وَ عَلَینَا رَدَّ وَ الرَّادُّ عَلَینَا الرَّادُّ عَلَی اللَّهِ؛» هر کسی‌که از میان شما حدیث ما را روایت و در حلال و حرام ما دقت کند و احکام ما را بشناسد، پس باید او را به عنوان حاکم و [مجتهد] بپذیرند که من وی را بر شما حاکم قرار می‌دهم. هر گاه طبق نظر ما حکم کرد و [کسی] آن را از او نپذیرفت همانا که حکم خدا را سبک شمرده و فرمان ما را رد کرده است و رد کننده ما، رد کننده بر خدا می‌باشد.
علم شیمی
یکی از علومی که از محضر پیشوای ششم نشأت گرفته و بعداً در سایر مناطق رشد و توسعه یافته، علم شیمی است. از آن‌جایی که امام صادق (علیه السلام) هر دانشی را به اهل آن می‌آموخت و شایستگی و استعداد افراد را معیار تعلیم علوم قرار می‌داد، علم شیمی را به شاگرد شایسته و ممتاز خود، جابر بن حیان کوفی آموخت. او در این علم مهارت یافت و به پدر شیمی مرسوم گردید جابر بن حیان چنان در این عرصه درخشید و تعالیم صادق آل محمد (علیه السلام) را به دنیا عرضه کرد که پیشرفت علوم و تکنولوژی جهان غرب امروزه مدیون اندیشه‌های اوست.
قاضی جمال الدین بن القفطی در این مورد می‌نویسد: «جابر بن حیان کوفی در علوم طبیعی به ویژه در صنعت شیمی، کمال مهارت را داشت. او در این زمینه، تألیفات متعددی دارد و ۲۲ رساله عربی از وی به یادگار مانده است. جابر علاوه بر علم شیمی، در علوم فلسفی و عرفانی و علم هیئت و ریاضیات نیز اطلاعات وسیعی داشته است.
جرجی زیدان گفته است: «جابر بن حیان از تربیت یافتگان ممتاز مکتب امام جعفر صادق (علیه السلام) آن‌چه مایه شگفتی است، این‌که اروپاییان در شناخت و نشر اندیشه‌های وی بیشتر از مسلمانان و جهان عرب کوشیده‌اند و در موضوع جابر بن حیان کتاب‌های متعددی منتشر ساخته‌اند؛ چرا که می‌گویند: او پدر شیمی جدید و از بنیان‌گذاران این علم است. در حقیقت جابر سند افتخار شرق بر جهان غرب محسوب می‌شود و این افتخار و برتری همواره باقی خواهد ماند. آثار وی برای همیشه برتری شرقی‌ها را بر غربی‌ها ثابت می‌کند.
ابن ندیم به آثار جابر بن حیان در موضوعات فلسفه، صنایع و حرفه های مختلف، کتاب‌های پزشکی، فلسفه، هیأت و دعا و موعظه اشاره کرده است.
امروزه تألیفات جابر بن حیان در کتابخانه‌های مهم دنیا نگه‌داری می‌شود. نسخه‌ای از کتاب «الخواص الکبیر» در موزه‌ی انگلستان و نسخه‌ای از کتاب «الاحجار» در کتاب‌خانه‌ی ملی پاریس موجود است. معروف‌ترین کتاب وی، مجموعه کامل اسرار طبیعت است که بار اول در سال ۱۴۹۰ م. به چاپ رسید و در سال ۱۶۶۸ به انگلیسی و در سال ۱۶۷۲ به فرانسه ترجمه گردید. کتاب «السموم و رفع مضارها» با تحقیق و ترجمه دکتر سیکال به زبان آلمانی چاپ شده است. (۱۹) او همه‌ی این مهارت‌ها و فنون مختلف را از محضر حضرت صادق(علیه السلام) به دست آورده بود.
ابن فلکان در شرح حال امام صادق(علیه السلام) می‌گوید: «او یکی از پیشوایان دوازده گانه مذهب امامیه و از برجستگان اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) است که به خاطر راست‌گویی در گفتار به لقب «صادق» موسوم گردیده است. فضل و کمال او روشن تر از آن است که به وصف آید. یکی از رشته‌های دانش وی صنعت شیمی است و شاگرد ممتازش ابوموسی جابر بن حیان آموخته‌های خود را از آن بزرگوار با پانصد عنوان و در هزار ورق به رشته تحریر درآورده است که همه برگرفته از گفتارهای جعفر صادق (علیه السلام) می‌باشد.
علم حدیث
آثار به جای مانده در زمینه‌ی حدیث از امام صادق (علیه السلام) بیشتر از سایر معصومین (علیهم السلام) است.
هیچ کتاب فقهی و حدیثی و تفسیری شیعه خالی از کلام امام صادق (علیه السلام) نمی‌تواند باشد. شاید از این‌که مذهب شیعه را جعفری نامیده اند، در این باشد که آن حضرت فرصت بیشتری برای تدوین و ارایه اندیشه‌های ناب اهل بیت (علیهم السلام) داشته است.
امام صادق (علیه السلام) در حوزه علم حدیث و آیات الاحکام و فقه بیش‌ترین فرصت را یافته و توسط چهار هزار نفر از شاگردان خود تفکرات شیعی را به اقصا نقاط عالم منتشر ساخته است. هر یک از شاگردان آن حضرت نیز خود خدمات بزرگ فرهنگی و علمی را در مناطق مختلف عهده‌دار شده و حتی رهبران برجسته اهل سنت همانند مالک بن انس، ابو حنیفه، سفیان ثوری، ابن شبرمه قاضی و فقیه نامدار کوفه، ابن ابی لیلی، عمرو بن عبید معتزلی، عمر بن مقدام نیز در عرصه‌یحدیث وفقه از محضر آن گرامی بهره‌مند شده‌اند.
ابوحنیفه از محضر امام صادق (علیه السلام) بهره‌های فراوانی برده بود و بارها می‌گفت: « لَوْ لَا السَّنَتَانِ لَهَلَکَ النُّعْمَانُ؛ اگر آن دو سال [که نزد امام صادق درس خواندم] نبود، نعمان بن ثابت (ابوحنیفه) هلاک می‌شد.. «
ابوالحجاج مزی در «تهذیب الکمال» و شمس الدین ذهبی در «سیر اعلام النبلاء» این جمله‌یمعروف ابو حنیفه را یادآور شده‌اند که« مَا رَأَیتُ اَحَداً اَفْقَهُ مِنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ؛ « من کسی را فقیه تر [و داناتر] از جعفر محمد ندیدم.)
تفسیر علوم قرآنی
پیشوای ششم در وادی تفسیر کلام خداوند از هیچ کوششی دریغ نمی‌کرد. آن حضرت علاوه بر تبین و توضیح صحیح معانی آیات قرآن، از هر گونه لغزش و خطا نیز جلوگیری می‌کرد. امام صادق (علیه السلام) در مورد اهمیت آیات قرآن می‌فرمود: « اِنَّ اللَّهَ اَنْزَلَ فِی الْقُرْآنِ تِبْیانَ کُلِّ شَیءٍ حَتَّی وَ اللَّهِ مَا تَرَکَ اللَّهُ شَیئَاً یحْتَاجُ الْعِبَادُ اِلَیهِ اِلَّا بَینَهُ لِلنَّاسِ؛ «خداوند متعال در قرآن همه چیز را بیان کرده است تا آنجا که به خدا قسم! هیچ چیزی را که بندگان به آن نیاز دارند، فرو گذاری نکرده و [تمام احکام] آن را برای مردم بیان کرده است.
امام ششم خود همواره قرآن تلاوت می کرد، به آداب و قواعد تلاوت اهمیت می‌داد و آن را به دیگران می‌آموخت. به حفظ کردن، آموزش دادن و عمل به آیات الهی نیز توصیه می‌کرد. پایبند بودن به احکام و دستورات قرآن را به شدت تأکید می‌کرد و می‌فرمود: « احْذَرْ اَنْ تَقَعَ مِنْ اَقَامَتِکَ حُرُوفَهُ فِی اِضَاعَهِ حُدُودِهِ؛ « بپرهیز از این‌که در راه اقامه حروف[و دقت درعبارات] قرآن حدود و احکام آن را ضایع کنی!
از پیشوای صادق شیعیان در علم تفسیر و سایر علوم قرآنی آن قدر حدیث و روایت به یادگار مانده است که هیچ تفسیر و حدیث شیعی را نمی‌توان از آن خالی دید.
