در غیاب آیت اللّه کاشانی، مصدق نماینده‌ی اوّل تهران در مجلس، طرح تحریم نفت را در آذر ۱۳۲۳ به مجلس پیشنهاد کرد و به تصویب رساند که بر اساس آن هیچ یک از مقامات دولتی نمی‌توانستند، بدون اطلاع مجلس بر سر نفت ایران با کشورهای خارجی مذاکره و قراردادی امضا کنند. سرانجام، جنگ جهانی دوم با تسلیم شدن آلمان و ژاپن به پایان رسید و کاشانی پس از ۲۸ ماه زندان در شهرهای رشت، اراک و کرمانشاه در نتیجه اعتراض مردم در ۲۴ مرداد ۱۳۲۴ از زندان متفقین آزاد شد و به مبارزات سیاسی خود ادامه داد.
در فروردین ۱۳۲۵ خورشیدی بدون اعتنا به قانون تحریم مذاکرات نفت، قرارداد نفتی قوام- سادچکیف، میان ایران و شوروی منعقد شد اما آیت اللّه کاشانی با آن مخالفت کرد. در نتیجه، کاشانی بار دیگر در ۲۶ تیر ۱۳۲۵ دستگیر و این بار به بهجت آباد قزوین تبعید شد و از ورود او به مجلس پانزدهم نیز جلوگیری به عمل آمد. خبر دستگیری کاشانی به سرعت در تمام مطبوعات آن زمان منتشر شد و موجی از اعتراض را به دنبال داشت. مصدق در نامه‌ای به شدت به نخست وزیر، قوام السلطنه، اعتراض کرد و آزادی کاشانی را خواستار شد. این اقدام مصدق باعث شد تا کاشانی در نامه‌ای که از تبعیدگاه خویش برای مصدق فرستاد از او تشکر کند.
همین نامه، پیمان دوستی و صمیمیّت را میان دو مرد سیاسی و روحانی برقرار کرد.
در نتیجه‌ی تلاش‌های کاشانی، مصدق و همین‌طور نمایندگان اقلیت مجلس پانزدهم، نه‌تنها قرارداد قوام- سادچکیف در مهر ۱۳۲۶ خورشیدی به وسیله‌ی مجلس ملغی شد، بلکه ماده واحده‌ای به تصویب مجلس رسید که دولت‌ها را ملزم می کرد، بعد از محروم شدن دست شوروی از منابع نفتی شمال، دست انگلیسی‌ها را هم از منابع نفت خیز جنوب قطع کند. انگلیس که به هیچ وجه حاضر نبود از منابع عظیم نفتی ایران دست بکشد، باب مذاکرات با مقامات دولت ایران را گشود تا قرارداد جدیدی را که در تاریخ به قرارداد الحاقیِ گس-  گلشائیان مشهور شد به منظور تأیید و تکمیل قرارداد ۱۳۱۲ خورشیدی تصویب کند. برپایه‌ی این قرارداد، سلطه‌ی انگلیس بر منابع نفتی ایران به مدت ۳۳ سال تمدید می‌شد و همین اتفاق سرآغاز آن شد تا مبارزات همه جانبه و گسترده‌ی مردم به رهبری مصدق و آیت اللّه کاشانی علیه این قرارداد آغاز شود. مصدق اگرچه در دوره‌ی پانزدهم در مجلس حضور نداشت اما به کمک نمایندگان هم‌سو توانست از تصویب آن جلوگیری کند و عمر مجلس پانزدهم به پایان رسید.
محمد رضا پهلوی، در این دوره به مقامات انگلیسی اطمینان می‌داد که اگر با اصلاحات او و افزایش اختیاراتش موافقت کنند، قرارداد الحاقی نیز به تصویب خواهد رسید. او بر اعمال نفوذ دربار و ارتش برای جلوگیری از انتخاب نمایندگان مخالف قرارداد در مجلس شانزدهم حساب می‌کرد.
با شروع انتخابات و روشن شدن اعمال نفوذهای وسیع در جریان آن، مصدق با عده‌ای از هم‌فکرانش در اعتراض به وضع انتخابات در دربار متحصن شدند. رضا پهلوی با اکراه آنان را در کاخ پذیرفت اما اعتراض آنان به انتخابات را قبول نکرد. نمایندگان در کمیسیون نفت در خلال بحث‌های خود از ملی‌شدن صنعت نفت سخن را به‌میان آوردند. هنگام تصویب گزارش کمیسیون نفت، طرحی با امضای ۱۱ تن، مبنی‌بر ملّی‌ شدن صنعت نفت به مجلس تقدیم شد اما چون امضای کافی نداشت، مطرح نشد.

رزم‌آرا نخست وزیر تلاش می‌کرد تا راه‌حلی برای خروج از بن‌بستی که کمیسیون نفت برای او به‌وجود آورده بود، به‌دست آورد. بنابراین سعی می‌کرد با تمام توان از ملّی‌ شدن صنعت‌ نفت جلوگیری کند. وی پس از مصوبه‌ ۲۶‌ آذر مجلس شانزدهم در سوّم ‌دی در جلسه‌ خصوصی مجلس شرکت کرد و به شدّت علیه ملّی‌ شدن نفت، سخن‌راند و در پایان با صراحت تمام گفت: ملّی‌کردن صنعت نفت بزرگ‌ترین خیانت است و ۲ روز بعد، غلام‌حسین فروهر وزیر دارایی به مجلس آمد و ضمن مخالفت با ملّی‌شدن صنعت نفت، لایحه‌ی قرارداد گس- گلشاییان را منتشر کرد.
موضوع منحل کردن مجلس توسط محمّدرضا پهلوی برای باز کردن دست رزم‌آرا نیز در میان طرفداران انگلیس مطرح بود اما محمّدرضا پهلوی که دیگر از قدرت گرفتن رزم‌آرا و احتمال سرنگونی خود به دست او، بیمناک شده بود به مخالفان وی پیوست و اما رزم آرا که از مخالفان ملّی شدن نفت بود، توسط فدائیان اسلام ترور شد.
پس از رزم‌آرا دیگر هیچ یک از نمایندگان وابسته به انگلیس را یارای مقابله‌ با نهضت ملی‌شدن نفت نبود. از این‌رو کمیسیون نفت، پیشنهاد ملی‌شدن صنعت نفت در سراسر کشور را پذیرفت و طرحی را به مجلس تقدیم کرد که در آن آمده بود: نظر به این‌که ضمن پیشنهادهای واصله به کمیسیون نفت مبنی بر ملی‌شدن صنعت نفت در سراسر کشور مورد توجه و قبول کمیسیون قرار گرفته و از آن‌جایی که وقت کافی برای مطالعه در اطراف اجرای این اصل باقی نیست، کمیسیون مخصوص نفت از مجلس شورای ملی تقاضای ۲ ماه تمدید می‌نماید.