گفته می‌شود که حرکت انقلابی مردم مسلمان ایران در سرنگونی رژیم سلطنتی و استقرار نظام جمهوری اسلامی متأثر از قیام امام حسین(ع) و فرهنگ عاشورا است نقش نهضت سیدالشهدا(ع) در پیدایی و پایایی نهضت اسلامی ایران چیست؟
بسیاری از اندیشمندان و متفکّرانی که در زمینه‌ی تبیین علل و عوامل پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نظریه‌پردازی کرده‌اند، بر این باورند که عامل «مذهب» از قوی‌ترین و اصلی‌ترین عواملی است که در پیدایش و پیروزی انقلاب اسلامی، نقش بسزایی داشته است.[1]
میشل فوکو فیلسوف مشهور فرانسوی و نظریه‌پرداز پست مدرنیسم در تحلیل و بررسی عوامل انقلاب اسلامی از «معنویت گرایی سیاسی» نام می‌برد. به نظر او، روح انقلاب اسلامی در این حقیقت یافت می‌شود که ایرانیان از خلال انقلاب خود، در جست و جوی ایجاد تحوّل و تغییر در خویش بودند. هدف اصلی آنان، ایجاد تحولی بنیادین در وجود فردی و اجتماعی، حیات اجتماعی و سیاسی و در نحوه‌ی تفکّر و شیوه‌ی نگرش بود… آنان راه اصلاح را در اسلام یافتند. اسلام برای آنان هم دوای درد فردی و هم درمان بیماری‌ها و نواقص جمعی بود.[2]
آصف حسین در کتاب ایران اسلامی می‌نویسد: «انقلاب و ضد آن بر این نکته تأکید دارد که باید مطالعه‌ی انقلاب با توجه به عنصر ایدئولوژی، نقش اپوزیسیون اسلامی، مشروعیت، آموزش‌ها و خصوصاً رهبری صورت گیرد.»[3] حامد الگار نیز در کتاب ریشه‌های انقلاب اسلامی، سه عامل «تشیع، رهبری امام خمینی(ره) و طرح اسلام به عنوان یک ایدئولوژی» را به عنوان ریشه‌های انقلاب مطرح می‌کند.[4]
از سوی دیگر مروری بر ادبیات سیاسی رایج در روند وقوع انقلاب اسلامی، شعارها، سخنرانی‌ها و بیانیه‌های انقلابیون و رهبران نهضت، بیان‌گر این واقعیت است که از میان عناصر مذهبی، «فرهنگ عاشورا و نهضت امام حسین(ع)، نقش بسزایی در این زمینه ایفا کرده است. مؤلفه‌های فرهنگ و تعالیم عاشورا عبارتند از:
1- فرهنگ شهادت؛ 2-فرهنگ مبارزه‌ی مستمر حق با باطل؛ 3- فرهنگ طاغوت‌ستیزی و طاغوت‌زدایی؛
4-اصل پیروی از رضای خدا و مصالح مسلمین؛ 5-فرهنگ پیش‌گیری از جرم و فساد قبل از وقوع آن در فرهنگ نظارت عمومی و امر به معروف و نهی از منکر.[5]
این مؤلفه‌ها در پیدایش و پیروزی انقلاب اسلامی، تأثیر بسزایی داشته و حفظ و تداوم انقلاب اسلامی نیز در گرو حرکت در این چارچوب است. اکنون جهت آگاهی بیشتر بحث را در چند محور پی می‌گیریم:
الف) تأثیر فرهنگ عاشورا در پیدایش انقلاب اسلامی
1-تأثیر بر اهداف و انگیزه‌های انقلابیون
هدف و انگیزه‌ی مردم ایران از انقلاب اسلامی، نابودی ظلم، استبداد و استکبار و بر پایی حکومت عدل الهی و اجرای احکام اسلامی به عنوان «معروف» و جلوگیری از وابستگی به اجانب و بیگانگان به عنوان «منکر» بود. این‌ها همان انگیزه و هدف امام حسین(ع) از قیام عاشورا بود، آن‌جا که می‌فرماید: «انما خرجت لطلب الاصلاح فی امة جدّی ارید ان آمر بالمعروف و انهی عن المنکر و اسیر بسیرة جدّی و ابی علی ابن ابی طالب(ع).»
اگر یزید بن معاویه تجاهر به فسق و فجور داشت، خاندان پهلوی نیز همان گونه عمل می‌کردند و به عنوان نمونه باید گفت: اسلام‌زدایی را تا آن‌جا رساندند که به طور رسمی تاریخ هجرت پیامبر اکرم(ص) را به تاریخ شاهنشاهی تبدیل کردند! امام راحل(ره) درباره‌ی تأثیر عاشورا بر اهداف و انگیزه‌های انقلاب اسلامی می‌فرماید: «حضرت سید الشهدا(ع) به همه آموخت که در مقابل ظلم، در مقابل ستم، در مقابل حکومت جائر چه باید کرد. » [6]
برخی از علمای اسلامی بر این عقیده‌اند که مهم‌ترین انگیزه‌ی امام حسین(ع) از این قیام، ایجاد حکومت اسلامی بوده است. امام خمینی(ره)، در این زمینه می‌فرماید: «زندگی سیدالشهدا(ع)، زندگی حضرت صاحب(ع)، زندگی همه‌ی انبیای عالم، همه‌ی انبیا از اول، از آدم تا حالا همه‌شان این معنا بوده است که در مقابل حکومت جور، حکومت عدل را می‌خواستند درست کنند. » [7]
از این‌رو یکی از مهم‌ترین شعارهای انقلابیون، این بود: «نهضت ما حسینیه، رهبر ما خمینیه »
2-تأثیر بر رهبری انقلاب
وجود رهبری حسین‌گونه هم‌چون امام خمینی(ره)، یکی از مهم‌ترین تأثیرات نهضت عاشورا در پیدایش انقلاب اسلامی بود.
مردم ایران، صلابت، شهامت، شجاعت، قاطعیت، سازش‌ناپذیری و روح حماسی حضرت امام حسین(ع) را در شخصیت امام خمینی(ره) متجلی می‌دیدند و شرایطی که امام حسین(ع) برای رهبر و حاکم جامعه اسلامی توصیف می‌کرد، در او می‌یافتند. شعار انقلابیان «خمینی، خمینی تو وارث حسینی» مبیّن این امر است.
3-تأثیر بر شیوه‌ی مبارزه
در فرهنگ مکاتب مادی، نباید «مشت به نبرد با درفش برود»؛ امّا مردم ایران تحت تأثیر نهضت عاشورا، روحیه‌ی شهادت‌طلبی امام حسین(ع) و اصحابش را در خاطره‌ها تکرار می‌کردند. هنگامی که جوانان انقلابی با شعارهای «اللَّه اکبر» و «توپ، تانک، مسلسل، دیگر اثر ندارد» و… با تانک‌ها و مسلسل‌های رژیم ستمشاهی مقابله می‌کردند، امام راحل(ره) فرمود:
«کیفیت مبارزه را این‌که قیام در مقابل یک حکومت قلدری که همه جا را در دست دارد، با یک عده معدود چه طور باشد، این‌ها چیزهایی است که حضرت سیدالشهدا به ملّت آموخته است.» [8]
مردم از فرد ستیزی به دور بوده و تحت تأثیر رأفت اسلامی و با الهام از سیر‌ی امام حسین(ع) با دشمنان خود (مانند حر بن یزید ریاحی و …) با شعار «گل در مقابل گلوله»، فریاد می‌زدند: «ارتش ایران حسینی شده، رهبر ایران خمینی شده.» [9]
4- تأثیر از طریق ایام و اماکن عزاداری
ایام عزاداری امام حسین(ع) و اماکنی از قبیل مساجد، تکایا و خیمه‌های عزاداری امام حسین(ع) به عنوان مهم‌ترین زمان و مکان برای فعالیت نیروهای انقلاب و بیداری مردم از مفاسد حکومت پهلوی و سازماندهی آنان برای راهپیمایی، تظاهرات و فعالیت‌های انقلابی، محسوب می‌گردید.
در طول دو ماه محرم و صفر سال اوج‌گیری انقلاب اسلامی، نقطه‌ی اوج آن، تاسوعا و عاشورای حسینی بود که به کلی پایه‌های رژیم ستمشاهی لرزید.
سران ساواک در تحلیل‌های درون سازمانی خود گفته بودند: اگر ما بتوانیم ماه محرم را به خوبی پشت سر بگذاریم، رژیم پهلوی ماندنی است و همه دیدیم که بعد از اربعین حسینی در سال 1399 هـ.ق رژیم2500 ساله شاهنشاهی در کمتر از یک ماه ساقط شد.[10]
ب) تأثیر فرهنگ عاشورا در پیروزی انقلاب اسلامی
با مروری بر مقاطع سرنوشت‌ساز در پیروزی انقلاب اسلامی، مشخص می‌شود که نقطه‌ی آغازین آن‌ها از ایام عزاداری امام حسین(ع) و با الهام از آموزه‌های نهضت عاشورا بود:
1- قیام 15خرداد
قیام 15خرداد که نقطه‌ی عطفی در تاریخ انقلاب شمرده می‌شود. به دنبال سخنرانی شدیداللحن حضرت امام(ره) در بعدازظهر عاشورا (13خرداد 1342) به وقوع پیوست. ایشان در مورد قیام 15 خرداد فرمود: «ملّت عظیم‌الشأن در سالروز این قیام فاجعه انفجارآمیزی که مصادف با15 خرداد 42 بود، با الهام از عاشورا آن قیام کوبنده را به بار آورد. اگر عاشورا و گرمی و شور انفجاری آن نبود، معلوم نبود چنین قیامی بدون سابقه و سازماندهی، واقع شود.» [11]
2- هفده شهریور
هفده شهریور نیز یکی از مقاطع مهم انقلاب بود که تحت تأثیر عاشورا و فرهنگ آن شکل گرفت: «هفده شهریور مکررِ عاشورا و میدان شهدا مکرر کربلا و شهدای ما مکررِ شهدای کربلا و مخالفان ملت ما مکرر یزید و وابستگان او هستند».[12]
3- اعلامیه امام خمینی(ره) در روز 21بهمن1357
اعلامیه تاریخی امام خمینی(ره) در روز 21بهمن1357 مبنی بر شکستن کودتا و حکومت نظامی رژیم که تصمیم داشتند رهبران اصلی انقلاب را دستگیر کرده و به زعم خویش به انقلاب برای همیشه پایان دهند عملاً نوعی حماسه عاشورایی محسوب می‌شد. مردم تحت تأثیر اعلامیه و فرمان حسین زمان خویش، به خیابان‌ها ریخته و توطئه‌های رژیم را درهم شکستند.
امام راحل(ره) در این زمینه می‌فرماید: «اگر قیام حضرت سیدالشهدا(ع) نبود، امروز هم ما نمی‌توانستیم پیروز بشویم. تمام این وحدت کلمه‌ای که مبدأ پیروزی ما شد، برای خاطر این مجالس عزاداری، مجالس سوگواری و این مجالس تبلیغ و ترویج اسلام شد.»[13]
ج) تأثیر فرهنگ عاشورا بر حفظ و تداوم انقلاب اسلامی
نه تنها عامل پیدایش اصل انقلاب و زمینه‌ساز پیروزی آن در مراحل مختلف فرهنگ عاشورا بوده است؛ بلکه همین فرهنگ، عامل اساسی حفظ و تداوم انقلاب اسلامی نیز محسوب می‌گردد.
اگر انقلاب اسلامی بخواهد بر مبنای آن فرهنگی که شکل گرفته، تداوم یابد؛ باید توجّه ویژه‌ای به همان فرهنگ داشته باشد: روحیه‌ی شهادت‌طلبی، آزادگی، عزّت نفس، مبارزه با ظلم و ستمگری، مخالفت با تخطّی از احکام اسلام و… در عرصه‌های مختلف سیاست خارجی و روابط با دیگر کشورها و نیز عرصه سیاست داخلی؛ از سیاست‌گذاری در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و غیره گرفته تا بخش‌های اجرایی و… همه باید پایبند به آموزه‌های نهضت امام حسین(ع) و فرهنگ عاشورا باشند.
اگر انقلاب اسلامی توانسته است از کلیه‌ی توطئه‌ها جان سالم به در برد؛ اگر جنگ تحمیلی هشت ساله ـ که از سوی تمامی قدرت‌های جهانی پشتیبانی می‌شد نتوانست این انقلاب مردمی و اسلامی را از پای درآورد؛ اگر تهدیدهای دشمنان اسلام، امپریالیسم تبلیغاتی، محاصره‌ی اقتصادی، کودتای نظامی و… هیچ کدام کوچک‌ترین خللی در عزم و اراده‌ی نظام اسلامی وارد نکرد، همه و همه به دلیل همان فرهنگ عاشورایی ملّت ایران است.[14]
امام خمینی(ره) در این زمینه می‌فرماید: «محرّم را زنده نگه دارید. ما هر چه داریم از این محرّم است. از قتل سیدالشهدا(ع) و شهادت او است. ما باید به عمق این شهادت و تأثیر این شهادت در عالم برسیم و توجّه کنیم که تأثیر او امروز هم هست. اگر مجالس وعظ و خطابه و عزاداری و اجتماعات سوگواری نبود، کشور ما پیروز نمی‌شد. همه در تحت بیرق امام حسین(ع) قیام کردند. الان هم می‌بینید که در جبهه‌ها وقتی که نشان می‌دهند آن‌ها را، همه با عشق امام حسین(ع) است که دارند جبهه‌ها را گرم نگه می‌دارند.» [15]
ایشان در جای دیگر می‌فرماید: «فداکاری حضرت سیدالشهدا(ع) است که اسلام را برای ما زنده نگه داشته است… باید بدانید که اگر بخواهید نهضت شما محفوظ بماند، باید این نهضت را حفظ کنید.»[16]
پی نوشت‌ها:
* ـ پرسش‌ها و پاسخ‌های دانشجویی، دفتر سیزدهم(ویژه‌ی محرّم)، ص 154-161.
[1] ـ به عنوان نمونه ر.ک: عمید زنجانی، انقلاب اسلامی ایران و ریشه آن؛ سید حمید روحانی، نهضت امام خمینی(ره)؛ منوچهر محمدی، تحلیلی بر انقلاب اسلامی؛ علی دوانی، نهضت روحانیون ایران؛ جمیله کدیور، رویارویی انقلاب اسلامی ایران و آمریکا و… .
[2] ـ میشل فوکو، ایرانی‌ها چه رؤیای در سر دارند؟ ترجمه حسین معصومی همدانی.
[3] ـ به نقل از عبدالوهاب فراتی، رهیافت‌های نظری بر انقلاب اسلامی «مجموعه مقالات»، ص 297.
[4] ـ همان.
[5] ـ هاشم هاشم‌زاده هریسی، اصول فرهنگ و تعالیم عاشورا، چکیده مقالات گنگره بین المللی امام خمینی(ره) و فرهنگ عاشورا؛ مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ص189.
[6] ـ قیام عاشورا در کلام و بیان امام خمینی(ره)، ص55.
[7] ـ همان، ص 38 .
[8] ـ صحیفه‌ی نور، ج 17، ص 55.
[9] ـ مصطفی کواکیان، هفت قطره از جاری زلال اندیشه امام خمینی(ره)، ص 229.
[10] ـ راهپیمایی عظیم مردم ایران در روز اربعین برابر با 29/10/1357بود که پس از23 روز در 22/11/1357 انقلاب اسلامی پیروز شد.
[11] ـ صحیفه‌ی امام، ج 16، ص 290.
[12] ـ همان، ص 346.
[13] ـ همان، ص 346.
[14] ـ هفت قطره، همان، ص 235.
[15] ـ صحیفه‌ی امام، ج 17، ص58.
[16] ـ همان، ج 15، ص331 و230 و جهت مطالعه درباره‌ی تأثیرات فرهنگ عاشورا بر انقلای اسلامی ر.ک: عبدالوهاب فراتی، رهیافتی نظری بر انقلاب اسلامی (مجموعه مقالات)، ص 91؛ فصلنامه حکومت اسلامی، سال هشتم، شماره اول بهار 82، (ش 28)، ص 396.