تاریخ نگاری زندگی امام صادق (ع)

امام صادق(ع) در۱۷ربیع‌الاول سال ۸۳ق در مدینه به دنیا آمد. ایشان در مدینه و در زمان عبدالملک بن مروان متولد شدند. روزگارى كه امت اسلامى طعم تلخ حكومت ستم‌گرانه‌ی عبد الملک را مى‌چشيد، مبلغان فاسد انديشه‌‌هاى فاسد مى‌‌پراكندند و فرمان‌روايان ستمگر چيره بودند. پدر بزرگوارشان حضرت محمد بن على (ع) و مادرگرامی ایشان حضرت فاطمه (ام‌فروه) بود.

حیات امام صادق(ع)، با خلافت ده خلیفه آخر بنی امیه از جمله عمر بن عبدالعزیز و هشام بن عبدالملک و دو خلیفه‌ی ‌نخست عباسی، سَفّاح و منصور دوانیقی هم‌زمان بود. او در سفر امام باقر(ی) به شام که به درخواست هشام بن عبد الملک صورت گرفت، همراه پدر بود. در امامت امام صادق(ع)، پنج خلیفه آخر اموی یعنی از هشام بن عبدالملک به بعد و سفاح و منصور خلفاء عباسی حکومت کردند. در این دوران حکومت بنی‌امیه ضعیف و سرانجام سرنگون شد و پس از آن بنی‌عباس روی کار آمدند. ضعف و عدم نظارت حکومت‌ها فرصت مناسبی برای امام صادق(ع) جهت انجام فعالیت‌های علمی فراهم کرد. البته این آزادی تنها در دهه‌ی سوم قرن دوم قمری، وجود داشت و پیش از آن در زمان بنی‌امیه و پس از آن به جهت قیام نفس زکیه و برادرش ابراهیم فشارهای سیاسی فراوانی بر ضد امام صادق(ع) و پیروانش وجود داشت.

دردوران امامت امام صادق(ع)، به علت ضعف حکومت اموی، آزادی بیشتری برای ابراز عقیده به وجود آمد و بحث‌های علمی بسیاری در موضوعات مختلف درگرفت. این آزادی علمی و دینی که برای کمتر امامی از ائمه‌ی دوازده‌گانه وجود داشت، سبب شد تا شاگردان امام در مباحث علمی شرکت کنند و به جهت این شرایط از امام صادق(ع) روایات فراوانی در زمینه‌های گوناگونِ فقه، کلام و… نقل شده است.

در میان امامان شیعه، چه در اصول دین و چه در فروع دین، بیشترین روایت از امام صادق(ع) نقل شده است.، وی هم‌چنین بیشترین شمار راویان را داشته‌ است. به جهت نقل بیشترین روایات فقهی و کلامی از امام صادق(ع)، مذهب شیعه امامی را مذهب جعفری نیز می‌خوانند. امروزه امام صادق(ع) به نام رییس مذهب جعفری مشهور است.

در متون حدیثی شیعه، مناظرات و گفت‌وگوهایی میان امام صادق(ع) و متکلمان مذاهب دیگر و نیز برخی از منکران وجود خدا گزارش شده است. در برخی از مناظرات، شاگردان امام صادق(ع) در حضور وی در زمینه‌ای که تخصص داشته‌اند، با دیگران مناظره کرده‌اند. در این جلسات امام صادق(ع) بر مناظره نظارت کرده و گاه خود نیز وارد بحث شده است. برای مثال درگفت‌وگو با عالمی اهل شام که خود درخواست مناظره با شاگردان امام صادق(ع) را داشت، امام از هشام بن سالم خواست تا در زمینه‌ی کلام با او گفت‌وگو کند. هم‌چنین از فردی که قصد مناظره با او را داشت، خواست تا در هر زمینه‌ای که می‌خواهد، ابتدا با شاگردانش گفت‌وگو کند و در صورت غلبه بر آن‌ها با او مناظره کند. آن فرد درزمینه‌ی قرآن با حُمران بن اَعیَن، درزمینه‌ی ادبیات عربی با اَبان بن تَغلِب، در فقه با زُراره و در کلام با مؤمن الطّاق و هِشام بن سالم مناظره کرد و مغلوب شد.

احمد بن علی طبرسی در کتاب الاحتجاج مجموعه‌ای از مناظرات امام صادق(ع) را گرد آورده است که برخی از‌ آن‌ها عبارت است از:

مناظره با یکی از منکران خدا درباره‌ی وجود خدا.

مناظره با ابوشاکر دَیصانی، درباره‌ی وجود خدا.

مناظره با ابن ابی العوجاء درباره‌ی وجود خدا.

مناظره با ابن ابی العوجاء درباره‌ی حدوث عالَم.

مناظره‌ای طولانی با یکی از منکران وجود خدا درباره‌ی مسایل مختلف دینی.

مناظره با ابوحنیفه درباره‌ی شیوه‌ی استنباط احکام فقهی، به‌ویژه قیاس.

مناظره با برخی از علماء معتزله درباره‌ی شیوه‌ی انتخاب حاکم و برخی احکام فقهی.

در منابع روایی در زمینه‌ی ویژگی‌های اخلاقی امام صادق(ع) گزارش‌هایی از زُهد، انفاق، علم فراوان، عبادت بسیار و تلاوت قرآن آمده است. محمد بن طلحه، امام صادق(ع) را از بزرگ‌ترین افراد اهل بیت، دارای علم فراوان، بسیار اهل عبادت و زهد و تلاوت قرآن توصیف کرده است.

شیخ صدوق تصریح کرده است که امام صادق(ع) به دستور منصور دوانیقی و بر اثر مسمومیت به شهادت رسیده است. مزار امام صادق(ع) در قبرستان بقیع است.