
حضرت زینب نوهی گرانقدر پیامبر اکرم(ص) و دختر امیرالمؤمنین(ع) و حضرت فاطمه الزهرا(س) است. ایشان بانوی خردمندی است که قدرت شگرفی در پاسداری از آرمانهای قیام عاشورا داشت. زندگینامه حضرت زینب(س) را میتوان به تولّد، ازدواج، واقعهی عاشورا و وفات تقسیم کرد. در این بخش به زندگی ۵۶ سالهی مفسّر و معلم قرآن، بانو “عقیلهی بنیهاشم” میپردازیم.
تولد حضرت زینب (س)
حضرت زینب کبری(س) سومین فرزند امام علی(ع) و فاطمه(س)، اولین دختر و یکی از شخصیتهای بینظیر و مؤثر در دنیای اسلام است که در روز ۵ جمادی الاول سال پنجم یا ششم هجری قمری (پس از صلح حدیبیه و دو سال بعد از ولادت امام حسین بن علی(ع)) در محلّهی بنیهاشم شهر مدینه منوّره به دنیا آمد.
نام و القاب حضرت زینب(س)
بر اساس روایات متعدد، پیامبر اکرم(ص) نام حضرت زینب را برای دختر حضرت فاطمه(س) انتخاب کردند که این نام توسط جبرئیل از سوی خداوند به پیامبر(ص) گفته شده بود)شریف القرشی، السیده زینب، ۱۴۲۲ق، ص۳۹(
نام مبارک آن حضرت، ” زینب ” در لغت به معنای درخت نیکو منظر و خوشبو و یا به معنای «زین أب» یعنی افتخار و زینت پدر است . کنیهی گرامیشان، ام الحسن و ام کلثوم است.
برای ایشان، القاب فراوانی نقل شده است، همانند عقیلهی بنیهاشم، عالِمه غیر معلَّمه، عارفه، موثّقه، فاضله، کامله، عابده آل علی، معصومه صغری، امینهاللّه، نائبهالزهرا، نائبهالحسین، عقیله النساء، شریکه الشهداء، بلیغه، فصیحه و شریکهالحسین. (جزائری، الخصائص الزینبیه، ۱۴۲۵ق، ص۵۲-۵۳)
حضرت زینب(س) را به سبب سختیهای بسیاری که در زندگی دید، ام المصائب نیز لقب دادهاند. درگذشت جدش پیامبر(ص)، بیماری و به شهادت رسیدن مادرش، شهادت پدرش امیرالمؤمنین(ع) ، شهادت برادرش امام مجتبی(ع)، واقعهی کربلا و به اسارت رفتن در کوفه و شام از جمله وقایع سخت و تلخ زندگی وی به شمار میآید( امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۷، ص۱۳۷)
ازدواج و همسر حضرت زینب(س)
حضرت زینب(س) با عبداللَّه جعفر (پسر عموی خود) ازدواج کرد. برخی از مورخین تاریخ این ازدواج را سال هفدهم هجری می دانند(زینب کبری عقیله بنی هاشم ،حسن الهی،ص۷۶)
فرزندان حضرت زینب(س)
در برخی منابع از چهار پسر به نامهای: علی، عون، عباس، محمد و یک دختر به نام ام کلثوم به عنوان فرزندان زینب(س) و عبدالله نام برده شده است. (ابن الاثیر، أسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۱۳۳)
عون و محمّد در واقعهی کربلا به شهادت رسیدند. (مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۱۲۵)
معاویه برای فرزندش یزید از ام کلثوم دختر حضرت زینب(س) خواستگاری کرد؛ ولی امام حسین(ع) او را به همسری پسر عمویش قاسم بن محمد بن جعفر بن ابی طالب درآورد. ( امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۷، ص۱۳۷)
ویژگیها، فضایل اخلاقی حضرت زینب(س)
این بانوی بزرگ، دارای قوّت قلب، فصاحت زبان، شجاعت، زهد و ورع، عفاف و شهامت فوقالعاده بود. امام حسین(ع) هنگام دیدار، به احترامش از جا بر میخاست. زینب کبری، از جدش رسول خدا(ص) و پدرش امیرالمؤمنین و مادرش فاطمه زهرا(س)حدیث روایت کرده است. (الحسین فی طریقه الی الشهاده، ص۶۵)
علم و سخنوری
سخنان و خطبههای زینت(س) را در کوفه و همچنین در دربار یزید، که همراه با استدلال به آیات قرآن بود، بیانگر دانش او دانستهاند. (کحّاله، أعلام النساء، ۲۰۰۸، ج۲، ص۹۲-۹۷)
مقام وصایت و نیابت
مقام وصایت و نیابت، از امتیازات و خصلتهای ویژهی حضرت زینب(س) است، در پرتو این مقام بلند معنوی و انسانی حضرت زینب(س) عهدهدار کم سابقهترین مأموریت، برای یک زن در طول تاریخ گردیده است. به هر حال مقام و استعداد و دانایی زینب که وی را عقیله بنی هاشم نیز نامیدهاند، از مقام و استعداد افراد عادی بسیار برتر است.
عبادت
حضرت زینب(س) شبها به عبادت میپرداخت و در دوران زندگی، هیچگاه تهجّد را ترک نکرد. آنچنان به عبادت اشتغال ورزید که ملقّب به «عابده آل علی» شد. (جعفر النقدی، زینب الکبری بنت الامام، ص۶۱)
صبر و استقامت
حضرت زینب(س) را تجسم و نماد صبر جمیل نامیدهاند. مقاومت در راه پاسداری از حریم دین، کنترل نفس خود در برابر ناملایمات و ضعف نشان ندادن در مقابل دشمن و عدم شکوه در حضور مردم را از جمله ویژگیهای صبر زینب(س) نام برده اند . (حضرت زینب(س)، نماد صبر جمیل»، خبرگزاری حوزه )
او در روز عاشورا ، هنگام دیدن پیکر خونین برادرش چنین گفت: «بار خدایا! این قربانی و کشته در راه خودت را از ما (خاندان پیامبر) بپذیر» (فیض الاسلام، خاتون دوسرا، ۱۳۶۶ش، ص۱۸۵)
تعلیم و تفسیر قرآن
حضرت زینب(س) فرزند پیامبر، که قلب او محل نزول وحی و قرآن و فرزند علی(ع) از مفسرین قرآن است؛ بنابراین جای تعجبّی ندارد که ایشان نیز معلم و مفسر قرآن بودند. بر اساس روایت متعدد حضرت زینب(س) در کوفه برای زنان قرآن را تفسیر میکردند. (محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۴۹ش، ج۳، ص۵۷)
نقش حضرت زینب(س) در کربلا
وقتی امام حسین(ع) پس از امتناع از بیعت با یزید، از مدینه به قصد مکّه خارج شد، زینب نیز با دو تن از فرزندانش به نامهای محمّد و عون، همراه برادر گشت. در طول نهضت عاشورا، نقش فداکاریهای عظیم زینب، بسیار بود.
او در واقعهی عاشورا مصیبت از دست دادن عزیزترین کسانش یعنی برادران، فرزندان و فرزندان برادر را متحمل شد امّا همهی این مصیبتها را تحمل نمود و در پاسخ سوال طعنآمیز ابن زیاد که پرسید: کار خدا را با برادر و اهل بیت خود چگونه یافتی؟ حضرت زینب(س)فرمود: و ما رأیتُ الاّ جمیلاً…؛ من جز خیر و زیبایی چیزی ندیدم… (غم نامه کربلا، ترجمه محمد محمدی اشتهاردی، ص ۱۸۱)
روایت است که او با دست خود لباس جنگ بر تن دو فرزندش پوشانید و هر دو را در رکاب امام حسین(ع) به محل شهادت فرستاد. همچنین پس از شهادت فرزندان به سوگ آنان ننشست؛ چرا که این دو قربانی را برای آن مرد بزرگ بسیار کوچک میدید و نگران آن بود که با اشک او در دل مولایش امام حسین(ع) شرم یا اندوهی راه یابد.
حضرت زینب(س) از امام زین العابدین(ع) مراقبت کرد و به دلیل مریضی ایشان، ریاست قافلهی اسرا را برعهده داشت و در کاخ یزید هم با خطبه ی از خود و برادر مقتولش حسین بن علی دفاع کرد.
خطبهی حضرت زینب(س) در مجلس یزید
پس از عاشورا، اسیران را به کوفه بردند و در آنجا با وضع دلخراشی گرداندند. در بدو ورود به کوفه، حضرت زینب(س) در حضور یزید برای حاضران خطبهای خواند به طوری که همه شگفتزده شدند و تحت تاثیر آن قرار گرفتند. (طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۱۱۳)
این سخنرانی یکی از مهمترین و مؤثرترین خطبهها در دفاع از حقانیت حسین بن علی تلقی شده است.
حذیم بن شریک الاسدی درباره خطبه حضرت زینب(س) میگوید:
سوگند به خدا! کسی را مانند زینب، در سخنوری توانا ندیدم؛ چنانکه گویی از زبان امیرالمؤمنین علی(ع) سخن می گوید. بر مردم نهیب زد:خاموش باشید! با این نهیب، نه تنها آن جماعت انبوه ساکت شدند، بلکه زنگ شتران نیز از صدا افتاد !(طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۱۰۹-۱۱۰ )
محتوای خطبهی حضرت زینب(س)
زینب(س) خطبهی خود را با حمد خدا و درود بر پیامبر(ص) و آیهای از قرآن دربارهی بدکاران آغاز کرد و سپس با استناد به آیهای دربارهی سنّت الهی مهلت دادن به ستمکاران، به سرزنش یزید در ستم بر اهل بیت امام حسین(ع) و گرداندن آنها در شهرها پرداخت و علت این برخورد زشت یزید را کینهی او از جنگ بدر دانست. او در ادامه فرجام بد یزید را یادآور شد و قاتلان و ستمکاران واقعه کربلا را نفرین کرد و در پایان با اشاره به اختصاص یافتن اهل بیت به وحی و نبوت، تلاش یزید برای محو یاد آنان را بینتیجه دانست. (سید بن طاوس، اللهوف علی قتلی الطفوف، ص۲۱۴-۲۲۰ )
پیامد خطابههای زینب (س)
- حمد پروردگار و درود بر پیامبر اسلام(ص)
- رسوایی یزید و همراهان و ملامت مردم
- اشاره به سنّت الهی در مهلت دادن به کفار
- نفرین بر یزیدیان و اشاره به عاقبت ستمکاران
- ثبت تاریخ عاشورا
- جاودانگی اهل بیت
- رساندن پیام شهیدان کربلا
وفات حضرت زینب(س) و محل دفن ایشان
حضرت زینب کبری(س) پس از تحمّل آلام، محنتها و مصائب گوناگون در سن ۵۶ سالگی دیده از جهان فرو بستند.
در تاریخ وفات حضرت زینب کبری(س) اختلاف نظر وجود دارد، اما مشهور این است که آن حضرت در ۱۵ رجب سال ۶۲ هجری روز یکشنبه وفات کرده است. (زینب الکبری من المهد الی اللحد، ص۵۹۱)
برخی نیز درگذشتش را ۱۴ رجب دانستهاند. (قرشی، السیده زینب، ص۲۹۸ )
در مورد محل دفن حضرت زینب(س) دیدگاههای متفاوتی وجود دارد.